नारी

फलकम्:नारी

संस्कृतम्

• नारी, वनिता, स्त्री, जाया, अङ्गना, महिला, अंमना, वामा, वधू, सीमंतिनी, योषा, ललना, अबला, सुन्दरी, अञ्जनी, क्षविका, चारुवर्धना, जनी, नताङ्गी, नरी, पौरुषी, पुरुषी, प्रतीपदर्शनी, प्रतिपद्दर्शिनी, महीला, मल्ला, मानवी, मण्डयन्ती, मनुजा, योषिता, वामभ्रू, वासुरा, वाशिता, शर्वरी, शतपत्त्रा, सीमन्तिनी, सुदर्शना, सुनयना, स्तनवती।

नामम्

• नारी नाम महिला, स्त्री।

ईकारान्त स्रीलिङ्ग शब्दः

1. महिळा
2. महती
3. योषित्
4. स्त्री
5. अङ्गना
6. वनिता
7. ललना

अनुवादाः

• आङ्ग्लम्-woman, वुमण्,ladyलेडी
• मलयाळम्-സ്ത്രീस्त्री,പെണ്ണ് पॆण्ण्, നാരി नारीഅംഗനാ
• हिन्दी- नारीअङना
• तमिळ्- பெண்ண்
• तेलुगु-వనిత
• कन्नड-ವನಿತ

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

नारी, स्त्री, (नुर्नरस्य वा धर्म्म्या । नृ + “ऋतो- ऽञ् ।” ४ । ४ । ४९ । इति अञ् । नर + “नरा- च्चेति वक्तव्यम् ।” इति वार्त्तिकोक्त्या अञ् । “शार्ङ्गरवाद्यञो ङीन् ।” ४ । १ । ७३ । इति ङीन् ।) नुर्नरस्य वा धर्म्माचारोऽस्याम् । नु- र्नरस्य वेयम् । नरधर्म्माचारयुक्ता । तत्पर्य्यायः ॥ स्त्री २ योषित् ३ अबला ४ योषा ५ सीम- न्तिनी ६ वधूः ७ प्रतीपदर्शिनी ८ वामा ९ वनिता १० महिला ११ । इत्यमरः । २ । ६ । २ ॥ प्रिया १२ रामा १३ जनिः १४ जनी १५ बृहत्यः पुत्त्रास्तन्व्यस्तु प्रमदाः परिकीर्त्तिताः ॥ अल्पायुषे लघु छिन्ना दीर्घा छिन्ना महायुषे । शुभन्तु लक्षणं स्त्रीणां प्रोक्तं त्वशुभमन्यथा ॥” * ॥ तस्या अशुभलक्षणं यथा, -- “कनिष्ठिकानामिका वा यस्या न स्पृशते महीम् । अङ्गुष्ठं वा गतौ यस्यास्तर्ज्जनी कुलटा च सा ॥ ऊर्द्ध्वद्बाभ्यां पिण्डिकाभ्यां जङ्घे चातिशिरालके । रोमशे चातिमांसे च कुम्भाकारं तथोदरम् ॥ वामावर्त्तं निम्नमल्पं दुःखितानाञ्च गुह्यकम् । ग्रीवया ह्नस्वया निस्वा दीर्घया च कुलक्षयः ॥ पृथुलया प्रचण्डाश्च स्त्रियः स्युर्नात्र संशयः । केकरे पिङ्गले नेत्रे श्यावे लोलेक्षणासती ॥ सिते कूपे गण्डयोश्च सा ध्रुवं व्यभिचारिणी । प्रलम्बिनि ललाटे च देवरं हन्ति चाङ्गना ॥ उदरे श्वशुरं हन्ति पतिं हन्ति स्फिचोर्द्ध्वयोः । या तु रोमोत्तरौष्ठी स्यान्न शुभा भर्त्तुरेव हि ॥ स्तनौ सरोमावशुभौ कर्णौ च विषमौ तथा । करालविषमा दन्ताः क्लेशाय च भयाय च ॥ चौर्य्याय कृष्टमांसाश्च दीर्घा भर्त्तुश्च मृत्यवे । क्रव्यादरूपैर्हस्तैश्च वृककाकादिसन्निभैः ॥ सिरालैर्विषमैः शुष्कैर्वित्तहीना भवन्ति हि । समुन्नतोत्तरोष्ठी या कलहे रूक्षकेशिनी ॥ स्त्रीषु दोषा विरूपाक्ष ! यत्राकारो गुणस्ततः ॥” इति गरुडपुराणम् ॥ (त्र्यक्षरवृत्तिविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

नारी स्त्री।

स्त्री

समानार्थक:स्त्री,योषित्,अबला,योषा,नारी,सीमन्तिनी,वधू,प्रतीपदर्शिनी,वामा,वनिता,महिला,वासिता,वशा

2।6।2।1।5

स्त्री योषिदबला योषा नारी सीमन्तिनी वधूः। प्रतीपदर्शिनी वामा वनिता महिला तथा॥

अवयव : आर्तवम्,स्त्रीस्तनम्

पति : पुरुषः

सम्बन्धि2 : स्त्रीकट्याः_पश्चाद्भागः,स्त्रीकट्याः_अग्रभागः,स्त्रीयोनिः

वैशिष्ट्यवत् : स्त्रीणाम्_श्रृङ्गारभावजाः_क्रिया

 : पत्नी, नर्तकी, स्त्रीविशेषः, कोपनस्त्री, अत्यन्तोत्कृष्टस्त्री, पट्टमहिषी, राजभार्या, पतिपुत्रातिमती, पतिव्रता, प्रथममूढा, स्वेच्छाकृतपतिवरणा, दोषवारणकृतकुलरक्षास्त्री, कन्या, अदृष्टरजस्का, प्रथमप्राप्तरजोयोगा, यौवनयुक्ता, पुत्रभार्या, प्राप्तयौवना_पितृगेहस्था, धनादीच्छायुक्ता, मैथुनेच्छावती, या_कान्तेच्छयारतिस्थानं_गच्छती_सा, स्वैरिणी, अपत्यरहिता, पतिपुत्ररहिता, विधवा, सखी, सुमङ्गली, पक्वकेशी, स्वयम्ज्ञात्री, प्रशस्तबुद्धी, शूद्रस्यभार्या, शूद्रजातीया, आभीरी, वैश्यजातीया, क्षत्रियजातीया, स्वयम्विद्योपदेशीनी, स्वयम्मन्त्रव्याख्यात्री, आचार्यभार्या, वैश्यपत्नी, क्षत्रियपत्नी, विद्योपदेष्टृभार्या, वीरस्य_भार्या, वीरस्य_माता, प्रसूता, नग्ना, दूती, अर्धवृद्धा_काषायवसना_अधवा_च_स्त्री, परवेश्मस्था_स्ववशा_शिल्पकारिका_च_स्त्री, कृष्णकेशी_प्रेष्यान्तःपुरचारिणी_च_स्त्री, वेश्या, जनैः_सत्कृतवेश्या, परनारीं_पुंसा_संयोजयित्री, शुभाशुभनिरूपिणी, रजस्वला, गर्भवशादभिलाषविशेषवती, रजोहीना, गर्भिणी, द्विवारमूढा, द्व्यूढाप्रधानभार्यः, जननी, भगिनी, भर्तृभगिनी, परस्परम्_भ्रातृभार्या, भ्रातृपत्निः, मातुलभार्या, पत्युर्वा_पत्न्याः_वा_माता, अतिबालिका, द्वारस्था_योषित्, नटी, परद्रोहकारी

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्यः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

नारी¦ स्त्री नरजातिः स्त्री नृ + नर + वा जातौ ङीष् नि॰।

१ नरजातिस्त्रियां तद्भेदा रतिमञ्जर्य्यामुक्ता यथा
“पद्मिनीचित्रिणी चैव शङ्खिनी हस्तिनी तथा। चतस्रो जातयोनार्य्या रतौ ज्ञेया विशेषतः” अन्यथाऽपि त्रिधा
“योषि-तस्त्रिविधा ब्रह्मन् गृहिणां मूढचेतसाम्। साध्वी भोग्याच कुलटा ताः सर्वाः स्वार्थतत्पराः। परलोकभयात्साध्वी तथेह यशसेऽर्थतः। कामस्नेहाच्च कुरुते भर्त्तुःसेवाञ्च सन्ततम्। भोग्या भोगार्थिनी शश्वत् काम-स्नेहेऽथ केवलम्। कुरुते पतिसेवाञ्च न च भोगादृते क्षणम्। वस्त्रालङ्कारसम्भोगं सुस्निग्धाहारमुत्तमम्। यावत् प्राप्नोति सा भोग्या तावच्च वशगा प्रिया। कुलाङ्गारसमा नारी कुलटा कुलनाशिनी। कपटात्कुरुते सेवां स्वामिनो न च भक्तितः। सदा पुंयोगमाशंसुर्मनसा मदनातुरा। आहारादधिकं जारं प्रार्थयन्तीनवं नवम्। जारार्थे स्वपतिं तात! हन्तुमिच्छति पुं-श्चली। तस्यां यो विश्वमेन्मूढो जीवनं तस्य निष्फलम्। कथिता योषितः सर्वा उत्तमाधममध्यमाः। स्वात्मारामाविजानन्ति मनसा ता न पण्डिताः” ब्रह्मवै॰ ब्रह्म॰ ख॰

२३ अ॰। गुरुत्रयपादके छन्दोभेदे
“मो नारी” वृ॰ र॰

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

नारी¦ f. (-री)
1. A woman in general, a female.
2. A species of the Madhya metre. E. नर a man, अञ् and ङीप् affs. or नृ + नर + वा जातौ ङीष् निपातने |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

नारी [nārī], [नॄ-नर-वा जातौ ङीष् नि˚]

A woman; अर्थतः पुरुषो नारी या नारी सार्थतः पुमान् Mk.3.27.

Any female or feminine object.

Sacrifice. -Comp. -इष्टा Arabian Jasmin (Mar. मोगरा).

तरङ्गकः a paramour.

a libertine. -दूषणम् a woman's vice: (they are: पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहो$टनम् । स्वप्नो$न्यगृहवासश्च नारीणां दूषणानि षट् Ms.9.13). -नाथ a. having a woman for possessor or owner; क्वचिदपि गृहं नारीनाथं निरीक्ष्य विवर्जितम् Mk.4.3.-परायण a. devoted to women. -पुरम् women's apartment in house, gynaeceum. -प्रसंगः lechery, libertinism.-रत्नम् a jewel of a woman, an excellent woman.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

नारी f. See. नारी

नारी f. (of रSee. )a woman , a wife (in older language also नारि) RV. etc.

नारी f. a female or any object regarded as feminine VS. TA1r.

नारी f. sacrifice Naigh.

नारी f. N. of a daughter of मेरुBhP.

नारी f. of 2 kinds of metre Col.

नारी f. See. above.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

--a daughter of Meru and queen of Kuru. भा. V. 2. २३.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

NĀRĪ : A daughter of Meru. She and her sisters were married by the following sons of Agnīdhra, i.e. Nābhi, Kimpuruṣa, Hari, Ilāvṛta, Ramyaka, Hiraṇmaya, Kuru, Bhadrāśva and Ketumāla. (Bhāgavata, 5th Skandha).


_______________________________
*1st word in right half of page 533 (+offset) in original book.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Nārī, ‘woman,’ occurs in the Rigveda and later. The word seems in the Rigveda to have a distinct reference to a woman as a wife, because it occurs in several passages with distinct reference to matrimonial relations, and in the later Vedic literature, where it is not common, it sometimes has that sense. Delbrück, however, thinks that it does not indicate marital relations, but merely the woman as the sexual complement of the man.