वाच्

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वाक् [च्], स्त्री, (उच्यतेऽसौ अनया वेति । वच् + “क्विप् वचिप्रच्छीति ।” उणा० २ । ५७ । इति क्विप् दीर्घोऽसम्प्रसारणञ्च ।) वाक्यम् । (यथा, मनुः । २ । १५९ । “अहिंसयैव भूतानां कार्य्यं श्रेयोऽनुशासनम् । वाक् चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्म्म- मिच्छता ॥”) सरस्वती । इत्यमरः ॥ (यथा, कथासरित्- सागरे । १ । ३ । “प्रणम्य वाचं निःशेषपदार्थोद्द्योतदीपिकाम् । बृहत्कथायाः सारस्य संग्रहं रचयाम्यहम् ॥”)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वाच् स्त्री।

सरस्वती

समानार्थक:ब्राह्मी,भारती,भाषा,गिर्,वाच्,वाणी,सरस्वती

1।6।1।1।5

ब्राह्मी तु भारती भाषा गीर्वाग्वाणी सरस्वती। व्याहार उक्तिर्लपितं भाषितं वचनं वचः॥

अवयव : वचनम्

पदार्थ-विभागः : , पौरुषेयः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वाच्(चा)¦ स्त्री उच्यतेऽसौ अनया वा वच--क्विप् नि॰ वाटाप्।

१ वाक्ये अमरः

२ वागिन्द्रिये च।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वाच्¦ f. (-वाक्)
1. Speech.
2. Speaking.
3. SARASWATI4, the goddess of speech.
4. A phrase, a proverb or adage.
5. An assertion, an assurance. E. वच् speak, aff. क्विप, and the vowel made long.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वाच् [vāc], f. [वच्-क्विप् दीर्घो$संप्रसारणं च Uṇ.2.67]

A word, sound, an expression (opp. अर्थ); वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये R.1.1.

Words, talk, language, speech; वाचि पुण्यापुण्यहेतवः Māl.4; लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते । ऋषीणां पुनराद्यानां वाचमर्थो$नुधावति U.1.1; विनिश्चितार्थामिति वाचमाददे Ki.1.3 'spoke these words', 'spoke as follows'; R.1.49; Śi.2.13,23; Ku.2.3.

A voice, sound; अशरीरिणी वागुदचरत् U.2; मनुष्यवाचा R.2.33.

An assertion, a statement.

An assurance, a promise.

A phrase, proverb, saying.

N. of Sarasvatī, the goddess of speech.

Comp. अपहारकः (वागपहारकः) a 'stealer of speech', a reader of prohibited texts; Ms.11.51.

a liar (मिथ्यावादी). -अपेत (वागपेत) a. dumb. -अर्थः (वागर्थः) a word and its meaning; वागर्थाविव संपृक्तौ R.1.1; see above. -असिः cutting speech (cutting like a sword); स्फुरन्नसाधोर्विवृणोति वागसिः Ki.14.12. -आडम्बरः, (-वागाडम्बरः) verbosity, bombast. -आत्मन् a. (वागात्मन्) consisting of words; ऋषे प्रबुद्धो$सि वागात्मनि ब्रह्मणि U.2.

ईशः (वागीशः) an orator, an eloquent man.

an epithet of Bṛihaspati, the preceptor of the gods; वागीशाद्याः सुमनसः Nyāyamāla.

an epithet of Brahman; वागीशं (धातारं) वाग्भिरर्थ्याभिः प्रणिपत्योपतस्थिरे Ku.2.3.

the lunar mansion called Puṣya. (-शा) N. of Sarasvatī.

ईश्वरः (वागीश्वरः) an orator, eloquent man.

an epithet of Brahman. (-री) Sarasvatī, the goddess of speech. -उत्तरम् (वागु- त्तरम्) end of speech. -ऋषभः, (वागृषभः) 'eminent in speech', an eloquent or learned man. -कलहः- (वाक्कलहः) a quarrel, strife. -कीरः (वाक्कीरः) a wife's brother. -केलिः, -ली (वाक्केलिः -ली) witty conversation.-गुदः (वाग्गुदः) a kind of bird; Ms.12.64. -गुणः (वाग्गुणः) a merit or excellence of speech; (35 such merits are enumerated by Hemachandra). -गुम्फः (pl.) artificial language. -गुलिः, -गुलिकः (वाग्गुलिः &c.) the betel-bearer of a king &c.; cf. ताम्बूलकरङ्कवाहिन्.-चपल a. (-वाक्चपल) chattering, frivolous or inconsiderate in talk. -चापल्यम् (वाक्चापल्यम्) idle or frivolous talk, chattering, gossiping. -छलम् (वाक्छलम्) 'dishonesty in words', an evasive reply, a prevarication; एतावदेवास्ति मे वाक्छलम् Mu.2; केनेदममृतं मे वाक्छलाद् वृष्टम् K.33. -जालम् (वाग्जालम्) bombast, empty talk; अनिर्लोडितकार्यस्य वाग्जालं वाग्मिनो वृथा Śi.2.27. -जीवमः (वाग्जीवनः) a buffon; Kau. A.2.1.

डम्बरः (वाग्ड म्बरः) bombast.

eloquent language.

दण्डः (वाग्दण्डः) reproachful words, reprimand, reproof.

restraint of speech, control over words; cf. त्रिदण्ड Ms.12.1. -दत्त (वाग्दत्त) a. promised, affianced, betrothed. (-त्ता) an affianced or betrothed virgin; Kull. on Ms.5.72. -दरिद्र (वाग्दरिद्र) a. 'poor in words', i. e. speaking little. -दलम् (वाग्दलम्) a lip.-दानम् (वाग्दानम्) betrothal; Ms.5.72 (Kull.).-दुष्ट a.

(वाग्दुष्ट) abusive, scurrilous, using abusive words; Ms.8.345.

using ungrammatical language.

(ष्टः) a defamer.

a Brāhmaṇa not invested with the sacred thread at the proper time of his life. -देवता, -देवी (वाग्देवता, वाग्देवी) Sarasvatī, the goddess of speech; वाग्देवतायाः सांमुख्यमाधत्ते S. D.1. ˚कुलम् science, learning.

दोषः (वाग्दोषः) the utterance of a (disagreeable) sound; द्वीपिचर्मपरिच्छन्नो वाग्दोषाद् गर्दभो हतः H. B.

abuse, defamation.

an ungrammatical speech.-निबन्धन (वाग्निबन्धन) a. depending on words. -निमि- त्तम् (वाङ्निमित्तम्) Prognostications; तच्चाकर्ण्य वाङ्- निमित्तज्ञः पितरि सुतरां जीविताशां शिथिलीचकार Hch. V. -निश्चयः (वाङ्निश्चयः) affiance by word of month, marriage contract. -निष्ठा (वाङ्निष्ठा) faithfulness (to one's word or promise). -पटु a. (वाक्पटु) skilful in speech, eloquent. -पति a. (वाक्पति) eloquent; oratorical.

(तिः) N. of Bṛihaspati (in this sense वाचसांपतिः is also used).

the constellation Puṣya.

पथः(वाक्पथः) a moment fit for speech.

the range of speech.-पाटवम् (वाक्पाटवम्) eloquence. -पारीणः (वाक्पा- रीणः) beyond the range of speech; वाक्पारीणरुचिः स चेन्मुखमयं पद्मः प्रिये तावकम् N.22.14.

पारुष्यम् (वाक्पारु ष्यम्) severity of language.

violence in words, abusive or scurrilous language, defamation; एवं दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः Ms.8.278. -प्रचोदनम् (वाक्प्रचो- दनम्) an order expressed in words. -प्रतोदः (वाक्प्र- तोदः) 'the goad of words', goading or taunting language. -प्रलापः (वाक्प्रलापः) eloquence. -बन्धनम् (वाग्बन्धनम्) stopping the speech, silencing; व्रीडार्ता प्रकरोति दाडिमपलव्याजेन वाग्बन्धनम् Amaru.16. -भट (वाग्भटः) N. of a writer on medicine. -मनस n. (the duel-वाङ्मनसी in Vedic language) speech and mind; अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम् R.1.15; अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्मनसयोः Śiva-mahimna 2. -मात्रम् (वाङ्मात्रम्) mere words. -मुखम् (वाङ्मुखम्) the beginning or introduction of a speech, an exordium, a preface.-यत a. (-वाग्यत) one who has controlled or curbed his speech, silent. -यमः (वाग्यमः) one who has controlled his speech, a sage. -यामः (वाग्यामः) a dumb man. -युद्धम् (वाग्युद्धम्) a war of words, (hot) debate or discussion, controversy. -रोधः (वाग्रोधः) stopping the speech, silencing.

वज्रः (वाग्वज्रः) adamantine words; अहह दारुणो वाग्वज्रः U.1.

harsh or severe language. -विद् a. (वाग्विद्) eloquent. -विदग्ध a. (वाग्विदग्ध) skilled in speech. (-ग्धा) a sweet-speaking or fascinating woman. -विनिःसृत a. (वाग्विनिःसृत) put forth by speech; वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्मूला वाग्वि- निःसृताः । तां तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः ॥ Ms.4.256.-विभवः (वाग्विभवः) stock or provision of words, power of description, command of language; नास्ति मे वाग्विभवः प्रशंसितुम् V.3; रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवो$पि सन् R.1.9; Māl.1.26. -विलासः (वाग्विलासः) graceful or elegant speech. -विलासिन् m. (वाग्विलासिन्) pigeon, dove. -विस्तरः (वाग्विस्तरः) prolixity. -वीरः (वाग्वीरः) master of speech. -व्ययः (वाग्व्ययः) waste of breath. -व्यवहारः (वाग्व्यवहारः) verbal or oral discussion; प्रयोगप्रधानं हि नाट्यशास्त्रं किमत्र वाग्व्यवहारेण M.1.

व्यापारः (वाग्व्यापारः) the manner of speaking.

the style or habit of speaking.

customary phraseology or mode of talking. -शलाका (वाक्शलाका) injurious speech. -शल्यम्(वाक्शल्यम्) = वाक्शलाका. -शस्त्रम् (वाक्शस्त्रम्) a curse; वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन् द्विजः Ms.11.33. -संतक्षणम् sarcastic remarks; असारस्य वाक्संतक्षणैः ... अपवाहनम् Dk.2.2. -संयमः (वाक्संयमः), -संवरः (वाक्संवरः) restraint or control of speech.

संगः (वाक्संगः) impeded or slow speech.

paralysis of speech. -सारः (वाक्सारः) eloquence. -सिद्धम् (वाक्सिद्धम्) supernatural perfection of speech. -स्तम्भः (वाक्स्तम्भः) paralysis of speech.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वाच् f. (fr. वच्)speech , voice , talk , language (also of animals) , sound (also of inanimate objects as of the stones used for pressing , of a drum etc. ) RV. etc. ( वाचम्-ऋ, ईर्, or इष्, to raise the voice , utter a sound , cry , call)

वाच् f. a word , saying , phrase , sentence , statement , asseveration Mn. MBh. etc. ( वाचं-वद्, to speak words ; वाचं व्या-हृ, to utter words ; वाचं-दाwith dat. , to address words to ; वाचा सत्यं-कृ, to promise verbally in marriage , plight troth)

वाच् f. Speech personified (in various manners or forms e.g. as वाच्आम्भृणीin RV. x , 125 ; as the voice of the middle sphere in Naigh. and Nir. ; in the वेदshe is also represented as created by प्रजा-पतिand married to him ; in other places she is called the mother of the वेदs and wife of इन्द्र; in VP. she is the daughter of दक्षand wife of कश्यप; but most frequently she is identified with भारतीor सरस्वती, the goddess of speech ; वाचः सामand वाचो व्रतम्N. of सामन्s A1rshBr. ; वाचः स्तोमः, a partic. एका-हS3rS. )

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Vāc, ‘speech,’ plays a great part in Vedic speculation, but only a few points are of other than mythological significance. Speech is in the Śatapatha Brāhmaṇa divided into four kinds-that of men, of animals, of birds (vayāṃsi), and of small creeping things (kṣudraṃ sarīsṛpam). The discrimination or making articulate of speech is ascribed to Indra by the Saṃhitās. The ‘speech’ of the following musical instruments-Tūṇava, Vīṇā, Dundubhi --is mentioned, and in one Saṃhitā also that of the axle of a chariot. The speech of the Kuru-Pañcālas was especially renowned, as well as that of the northern country, according to the Kauṣītaki Brāhmaṇa, so that men went there to study the language. On the other hand, barbarisms in speech were known, and were to be avoided.

One division of speech referred to is that of the divine (daivī) and the human (mānuṣī), of which some specimens are given, such as om, the divine counterpart of tathā, and so forth. The Brahmin is said to know both; it seems best to regard the distinction not as between Sanskrit and Apabhraṃśa, as Sāyaṇa suggests, but as between the Sanskrit of the ritual and the hymns and that of ordinary life.

Reference is also made to Āryan and to Brahmin speech, by which Sanskrit, as opposed to non-Āryan tongues, seems to be meant. The Vrātyas are described as speaking the language of the initiated (dīkṣita-vāc), though not themselves initiated (a-dīkṣita), but as calling that which is easy to utter (a-durukta), difficult to utter. This may mean that the non-Brahminical Indians were advancing more rapidly than the Brahminical tribes to Prākrit speech, especially if it is legitimate to connect the Vrātyas with the barbarians in speech alluded to in the Śatapatha Brāhmaṇa.

Vāc.--Grierson, in his discussion of the Paiśācī speech, holds that the passage cited as the speech of the Asuras in the Śatapatha Brāhmaṇa, he 'lavo (= he 'rayaḥ), can be regarded as in Paiśācī just as much as in Māgadhī, since the change of r to l, and of y to v, is found in Paiśācī also. Sten Konow, however, considers that Paiśācī was the speech used in the Vindhya region. It would be unwise, as a matter of fact, to lay stress on the phrase he 'lavo, because both the reading and the sense are by no means certain. But it should be noted that the easterners and the Asuras are elsewhere in the Śatapatha Brāhmaṇa connected: this tells against Dr. Grierson's view.

Vedic Rituals Hindi

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वाच् स्त्री.
1. (उच्यते या सा, वच् + क्विप्) 1. अगिन्वेदि में चिनी जाने वाली विशिष्ट ईंट (टों) का नाम, मा.श्रौ.सू. 6.2.2.1०; 2. वाणी; एक देवता (वाग्देवता) के रूप में स्वीकृत, श्रौ.को. (सं.) 1.665, 691; का.श्रौ.सू. 14.2.14 (वाजपेय); वाङ्निधन।