राज्य
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
राज्यम्, क्ली, (राज्ञो भावः कर्म्म वा । राजन् + “पत्यन्तपुरोहितादिभ्यो यक् ।” ५ । १ । १२८ । इयि यक् ।) राज्ञ इदम् । तत्पर्य्यायः । नीवृत् २ मण्डलम् ३ जनपदः ४ देशः ५ प्रदेशः ६ विषयः ७ राष्ट्रम् ८ उपवर्त्तनम् ९ । इति शब्दरत्नावली ॥ अमरमते नीवृज्जनपदौ अङ्गवङ्गकलिङ्गपञ्चालमगधकोशलादौ मण्डल- त्वेन ख्याते ग्रामसमूहे । देशविषयोपवर्त्तनानि च जनपदे जनपदसमुदाये । जनपदैकदेशे सजल- निर्जलस्थानमात्रे च । उपाधिभेदेन देशादित्रिकं भिन्नार्थम् । सामान्येन प्रयोगदर्शनात् । नीवृदा- दयः पञ्चैवैकार्थाः । इत्यपरे । एतच्चायुक्तम् । इति भरतः ॥ * ॥ तस्य लक्षणं अङ्गानि च यथा, -- “परस्यैवोपकारीदं सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते ॥ अमात्रराष्ट्रदुर्गाणि कोषो दण्डश्च पञ्चमः । एताः प्रकृतयस्तद्वद्विजिगीषोरुदाहृताः ॥ एताः पञ्च तथा मित्रं सप्तमं पृथिवीपतिः । सप्तप्रकृतिकं राज्यमित्युवाच बृहस्पतिः ॥ पौरश्रेणी तदङ्गञ्च ब्रुवते शब्दवेदिनः ॥ स्वाम्यमात्यः सुहृत् कोषो राष्ट्रं दुर्गं बलं तथा । पौरश्रेणी च राज्याङ्गं प्रकृतिश्च भवेत् द्धयम् ॥” इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । “लक्षाधिपत्यं राज्यं स्यात् साम्राज्यं दशलक्षके । शतलक्षे महेशानि महासाभ्राज्यमुच्यते ॥” इति वरदातन्त्रम् ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
राज्य¦ न॰ राज्ञो भावः कर्म वा राजन् + यत् नलोपः।
१ राजकर्मणि
२ राजभावे च
३ जनपदे शब्दर॰।
“लक्षाधिपत्यं राज्यं स्यात् सामाज्यं दशलक्षके। शतलक्षे महेशानि! महासामाज्यमुच्यते” वरदातन्त्रोक्ते
४ लक्षग्रामाधिपत्ये च।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
राज्य¦ n. (-ज्यं)
1. A government, a country, a principality, a kingdom.
2. Administration or exercise of sovereignty or government. E. राज for राजन् a prince, and यत् or यक् aff.
Apte
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
राज्यम् [rājyam], [राज्ञो भावः कर्म वा, राजन्-यत् नलोपः]
Royalty, sovereignty; royal authority; राज्येन किं तद् विपरीतवृत्तेः R. 2.53;4.1.
A kingdom, country, an empire; R. 1.58.
Rule, reign, government, administration of a kingdom. -Comp. -अङ्गम् a constituent member of the state, a requisite of regal administration; (these are usually said to be seven: स्वाम्यमात्यसुहृत्कोषराष्ट्रदुर्गबलानि च Ak.).
a stronghold.
an army.
अधिकारः authority over a kingdom.
a right to sovereignty.-अधिदेवता the tutelary deity of a kingdom. -अप- हरणम् usurpation. -अभिषेकः inauguration or coronation of a king. -आश्रममुनिः a pious king, the sage living in the hermitage in the form of the kingdom; पप्रच्छ कुशलं राज्ये राज्याश्रममुनिं मुनिः R.1.58. -उपकरणम् (pl.) the paraphernalia of government. -करः the tribute paid by a tributary prince. -कर्तृ m.
an administrator or officer of government.
a king. -खण्डम् a country. -च्युत a. deposed or dethroned. -तन्त्रम् the science of government, system of administration, the government or administration of a kingdom; Mu.1. -द्रव्यम् a requisite of sovereignty.-धुरा, -भारः the yoke or burden of government, the responsibility or administration of government. -परि- क्रिया administration. -भाज् a king. -भङ्गः subversion of sovereignty. -भोगः the possession of sovereignty.-भ्रंशः deposition from kingdom, loss of sovereignty.-लक्ष्मीः, -श्रीः the glory of sovereignty. -लोभः greed of dominion, desire of territorial aggrandizement.-विभूतिः power of royalty. -व्यवहारः administration, government business. -सुखम् the sweets of royalty.-स्थितिः government.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
राज्य mfn. kingly , princely , royal TBr.
राज्य n. (also राज्यor राज्या)royalty , kingship , sovereignty , empire (" over " loc. or comp. ; " of " gen. or comp. ; acc. with कृor Caus. of कृor with उप-आस्or वि-धा, to exercise government , rule , govern) AV. etc.
राज्य n. kingdom , country , realm(= राष्ट्र) ib. 1.
Vedic Index of Names and Subjects
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Rājya in the Atharvaveda[१] and later[२] regularly denotes ‘sovereign power,’ from which, as the Śatapatha Brāhmaṇa[३] notes, the Brahmin is excluded.
In addition to Rājya, the texts give other expressions of sovereign power. Thus the Śatapatha Brāhmaṇa[४] contends that the Rājasūya sacrifice is that of a king, the Vājapeya that of a Samrāj or emperor, the status of the latter (Sāmrājya) being superior to that of the former (Rājya). The sitting on a throne (Āsandī) is given in the same text[५] as one of the characteristics of the Samrāj. Elsewhere[६] Svārājya, ‘uncontrolled dominion,’ is opposed to Rājya. In the ritual of the Rājasūya the Aitareya Brāhmaṇa[७] gives a whole series of terms: Rājya, Sāmrājya, Bhaujya, Svārājya, Vairājya, Pārameṣṭhya, and Māhārājya, while Ādhipatya, ‘supreme power,’ is found elsewhere.[८] But there is no reason to believe that these terms refer to essentially different forms of authority. A king might be called a Mahārāja or a Samrāj, without really being an overlord of kings; he would be so termed if he were an important sovereign, or by his own entourage out of compliment, as was Janaka of Videha.[९] That a really great monarchy of the Aśoka or Gupta type ever existed in the Vedic period seems highly improbable.[१०]
- ↑ iii. 4, 2;
iv. 8, 1;
xi. 6, 15;
xii. 3, 31;
xviii. 4, 31. - ↑ Taittirīya Saṃhitā, ii. 1, 3, 4;
6, 6, 5;
vii. 5, 8, 3, etc.;
Aitareya Brāhmaṇa, vii. 23, etc.;
Jaiminīya Upaniṣad Brāhmaṇa, i. 4, 5, as emended by Roth, Journal of the American Oriental Society, 16, ccxliii. - ↑ v. 1, 1, 12.
- ↑ v. 1, 1, 3.
- ↑ xii. 8, 3, 4.
- ↑ Kāṭhaka Saṃhitā, xiv. 5;
Maitrāyaṇī Saṃhitā, i. 11, 5. Cf. Taittirīya Brāhmaṇa, i. 3, 2, 2. - ↑ viii. 12, 4. 5. Cf. Śāṅkhāyana Śrauta Sūtra, xvii. 16, 3.
- ↑ Pañcaviṃśa Brāhmaṇa, xv. 3, 35;
Chāndogya Upaniṣad, v. 2, 6. - ↑ Satapatha Brāhmaṇa, xi. 3, 1, 2. 6;
2, 2, 3, etc. - ↑ Cf. Hopkins, Transactions of the Connecticut Academy of Arts and Sciences, 15, 30.