अयस्
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अयः, [स्] क्ली, (इणगतौ, असुन् ।) लौहं । इत्यमरः ॥ (गुडूच्यादिलौहं ॥ “आयुःप्रदाता बलवीर्य्यधाता, रोगापहर्त्ता मदनस्य कर्त्ता । अयःसमानं न हि किञ्चिदस्ति, रसायनं श्रेष्ठतमं नराणां” ॥ * ॥ “गुडूचीसारसंयुक्तं त्रिकत्रयसमन्त्वयः । वातरक्तं निहन्त्याशु सर्व्ववातहरं परं” ॥)
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अयस् नपुं।
लोहः
समानार्थक:लोह,शस्त्रक,तीक्ष्ण,पिण्ड,कालायस,अयस्,अश्मसार,शस्त्र
2।9।98।1।6
लोहोऽस्त्री शस्त्रकं तीक्ष्णं पिण्डं कालायसायसी। अश्मसारोऽथ मण्डूरं सिंहाणमपि तन्मले॥
अवयव : लोहमलम्,अयोविकारः
वृत्तिवान् : लोहकारकः
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, तेजः, धातुः
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अयस्¦ न॰ एति चलति अयस्कान्तसान्निध्यात् इण--असुन्। लौहे धातुभेदे तस्य स्थिरत्वेऽपि अयस्कान्तसान्निध्याच्चण-नात्तथात्वम्।
“सुहृदयोहृदयः प्रतिगर्ज्जताम्”
“अभितप्त-मयोऽपि मार्द्दवं भजते कैव कथा शरीरिणाम्” इति च रघुः
“ताम्रायःकांस्यरैत्यानां त्रिपुणः सीसकस्य च” अयः कांस्य-पलानाञ्च द्वादशाहमपान्नता” इति च मनुः। अयसः पाकादिअमृतसारशब्दे
३२
६ पृष्ठे दृश्यम्। अधिकं लीहशब्देवक्ष्यते। उपचारात्
२ अयोनिर्स्मिते शस्त्रादावपि।
“तेजो-ऽयसो न धाराम् ऋ॰
६ ,
३ ,
५ , अयसः अयोमयस्य प-रश्वादेर्धाराम्” भा॰। हिरण्यशृङ्गोऽयो अस्यपादाः ऋ॰
१ ,
१६
३ ,
९ भावे असुन्।
३ गमने न॰। ‘ ज्योतिरकारि हरिती[Page0342-a+ 38] नाऽयसे ऋ॰
१ ,
५७ ,
३
“अयसे गमनाय” भा॰ अयसा-निर्म्मितम् अण्। आयसम् लौहमये कठाहादौ अयसो-विकारः अण् आयसः। लौहविकारे‘ अयस्कान्तैवायसम्’ रघुः
“आयसेन तु पात्रेणेत्यादि
२७
८ पृष्ठे दर्शितम्। मयट् अयोमयः। वेदे तु अयस्मयादि॰ नि॰ अयस्सयः। लोहविकारे त्रि॰ स्त्रियां ङीप्। चतुरर्थ्यां छण्। आयसीयः अयस्मन्निकृष्टदेशादौ त्रि॰ स्त्रियां ङीप्। एति यज्ञस्थानम् इण असुन्।
३ वह्नौ पु॰।
“अयाश्चाग्नेऽस्यनभिशस्त्ययाश्च सत्वमित्त्वमया असि। अयानो यज्ञं वहास्यया नोऽवेहि भेषजम्” यजु॰।
४ हिरण्ये निरु॰
“रक्षोहा विचर्षणिरमियोनि-मयोहतम् अभ्यनूषतायोहतम् ऋ॰
९ ,
१ ,
२ ,
८० ,
“अय इति हिरण्यनामेति भा॰
“हिरण्यपाणिः प्रति-दोषमास्थात् अयोहनुर्यजते इति ऋ॰
६ ,
७१ ,
१ ,अयोहनुर्हिरण्मयहनुः” भा॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अयस्¦ n. (-यः) Iron. m. (-याः) A name of VAHNI or fire. E. इण to go, and असुन् Una4di. aff.
Apte
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अयस् [ayas], a. [इ-गतौ-असुन्] Going, moving; nimble. n.
(यः) Iron (एति चलति अयस्कान्तसंनिकर्षं इति तथात्वम्; नायसोल्लिख्यते रत्नम् Śukra 4.169. अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.
Steel.
Gold.
A metal in general.
Aloe wood.
An iron instrument; यदयोनिधनं याति सो$स्य धर्मः सनातनः Mb.6.17.11.
Going. m. Fire. [cf. L. aes, aeris; Goth. ais, eisarn; Ger. eisin]. -Comp. -अग्रम्, -अग्रकम् a hammer, a mace or club tipped with iron; a pestle for cleaning grain. -अपाष्टि a. Ved. furnished with iron claws or heels. -कंसः, -सम् an iron goblet. -कणपम् A kind of weapon, which throws out iron-balls; अयःकणपचक्राश्म- भुशुण्डयुक्तबाहवः Mb.1.227.25.
काण्डः an iron-arrow.
excellent iron.
a large quantity of iron. -कान्तः (अयस्कान्तः)
'beloved of iron', a magnet, load-stone; शम्भोर्यतध्वमाक्रष्टुमयस्कान्तेन लोहवत् Ku.2.59; स चकर्ष परस्मा- त्तदयस्कान्त इवायसम् R.17.63; U.4.21. अयस्कान्तमयः संक्रामति M. Bh. on P.III.1.7.
a precious stone; ˚मणिः a loadstone; अयस्कान्तमणिशलाकेव लोहधातुमन्तः- करणमाकृष्टवती Māl.1.
कारः an iron-smith, blacksmith.
the upper part of the thigh. -किट्टम्, -कीजम् rust of iron. -कुम्भः an iron vessel, boiler &c.; so ˚पात्रम्. -कुशा a rope partly consisting of iron. -कृतिः f.a preparation of iron; one of the ways of curing leprosy (महाकुष्ठचिकि- त्साभेदः). -गः an iron hammer.
गुडः a pill; one made of some preparation of iron.
an iron ball; दीप्तशूलष्टर्ययोगुडान् Ms.3.133.
A kind of weapon consisting of iron balls; लगुडायोगुडाश्मानः Mb.7.3.16.-घनः [अयो हन्यते अनेन इति P.III.3.82] an iron hammer, forge hammer; गदापरिघनिस्त्रिंशपट्टिशायोघनोपलैः Mb. 7.25.58. अयोघनेनाय इवाभितप्तम्R.14.33. -चूर्णम् iron filings.-जाल a. having iron nets; of impenetrable guiles. (-लम्) an iron net-work; अयोजालानि निर्मथ्य भित्त्वा रत्नगृहं वरम् Rām.3.35.35. -ताप a. making iron red-hot.-दत्, -दंष्ट्र a. Ved. iron-toothed, having iron rims (as chariots); having iron weapons; पश्यन् हिरण्यचक्रान- योदंष्ट्रान् विधोवतो वराहून् Rv.1.88.5. -दती a. proper name; (स्त्रियां संज्ञायाम् P.V.4.143). -दण्डः an iron club, K.76. -धातुः iron metal; अयोधातुं यद्वत्परिलघुरयस्कान्त- शकलः U.4.21. -पानम् (अयःपानम्) N. of a hell (where redhot iron is forced down the throats of those who are condemned to it). -पिण्डः A canon-ball. -प्रतिमा (अयःप्रतिमा) an iron image. -बाहुः Name of a son of Dhṛitarāṣṭra. -मलम् rust of iron; so ˚रजः, ˚रसः.-मुख a. (-खी f.)
having an iron mouth, face, or beak.
tipped or pointed with iron; भूमिं भूमिशयांश्चैव हन्ति काष्ठमयोमुखम् Ms.1.84. (-खः) an arrow (ironpointed); भेत्स्यत्यजः कुम्भमयोमुखेन R.5.55.
शङ्कुः an iron spear;
an iron nail, pointed iron spike, अयःशङ्कुचितां रक्षः शतघ्नीमथ शत्रवे R.12.95. -शय a. lying in, made of iron, (said of fire).
शूलम् an iron lance.
a forcible means, a violent proceeding (तीक्ष्णः उपायः Sk.); (cf. आयःशूलिक; also K. P.1; अयःशूलेन अन्विच्छतीत्यायःशूलिकः). -स्थूण a.
(अय˚ or यः˚) having iron pillars or stakes. हिरण्यरूपमुषसो व्युष्टावयः- स्थूणमुदिता सूर्यस्य Rv.5.62.8.
Name of a Ṛiṣi Śat. Br. -हत a. Ved. embossed in iron-work, made by a priest who wears a golden ring on his finger (B. and R.); रक्षोहा विश्वचर्षणिरभि योनिमयोहतम् Rv.9.1.2.-हृदय a. iron-hearted, stern, cruel, unrelenting; सुहृदयोहृदयः प्रतिगर्जताम् R.9.9.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अयस् n. iron , metal RV. etc.
अयस् n. an iron weapon (as an axe , etc. ) RV. vi , 3 ,5 and 47 , 10
अयस् n. gold Naigh.
अयस् n. steel L. ; ([ cf. Lat. aes , aer-is for as-is ; Goth. ais , Thema aisa ; Old Germ. e7r , iron ; Goth. eisarn ; Mod. Germ. Eisen.])
Vedic Index of Names and Subjects
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Ayas.--The exact metal denoted by this word when used by itself, as always in the Rigveda,[१] is uncertain. As favouring the sense of ‘bronze’ rather than that of ‘iron’ may perhaps be cited with Zimmer[२] the fact that Agni is called ayo-daṃṣṭra, ‘with teeth of Ayas,’[३] with reference to the colour of his flames, and that the car-seat of Mitra and Varuṇa is called ayaḥ-sthūṇa,[४] ‘with pillars of Ayas’ at the setting of the sun.[५] Moreover, in the Vājasaneyi Saṃhitā,[६] Ayas is enumerated in a list of six metals: gold (hiraṇya), Ayas, Śyāma, Loha, lead (sīsa), tin (trapu). Here śyāma (‘swarthy’) and loha (‘red’) must mean ‘iron’ and ‘copper’ respectively; ayas would therefore seem to mean ‘bronze.’ In many passages in the Atharvaveda[७] and other books, the Ayas is divided into two species--the śyāma (‘iron’) and the lohita (‘copper’ or ‘bronze’). In the Śatapatha Brāhmaṇa[८] a distinction is drawn between Ayas and lohāyasa, which may either be a distinction between iron and copper as understood by Eggeling,[९] or between copper and bronze as held by Schrader.[१०] In one passage of the Atharvaveda,[११] the sense of iron seems certain. Possibly, too, the arrow of the Rigveda,[१२] which had a tip of Ayas (yasyā ayo mukham), was pointed with iron. Copper, however, is conceivable, and bronze quite likely.
Iron is called śyāma ayas or śyāma alone.[१३] See also Kārṣṇāyasa. Copper is Lohāyasa or Lohitāyasa.
The smelting (dhmā ‘to blow’) of the metal is frequently referred to. The Śatapatha Brāhmaṇa[१४] states that if ‘well smelted’ (bahu-dhmātam) it is like gold, referring evidently to bronze. A heater of Ayas is mentioned in the Vājasaneyi Saṃhitā,[१५] and bowls of Ayas are also spoken of.[१६]
- ↑ Rv. i. 57, 3;
163, 9;
iv. 2, 17;
vi. 3, 5. - ↑ Altindisches Leben, 52.
- ↑ Rv. i. 88, 5;
x. 87, 2. - ↑ Rv. v. 62, 8 (cf. 7).
- ↑ But this is not convincing, as in the same verse it is said to be ‘of golden appearance at the flush of dawn.’
- ↑ xviii. 13.
- ↑ xi. 3, 1. 7;
Maitrāyaṇī Saṃhitā, iv. 2, 9. - ↑ v. 4, 1, 2.
- ↑ Sacred Books of the East, 41, 90
- ↑ Prehistoric Antiquities, 189.
- ↑ v. 28, 1.
- ↑ vi. 75, 15.
- ↑ Av. ix. 5, 4.
- ↑ vi. 1, 3, 5. Cf. vi. 1, 1, 13;
v. 1, 2, 14;
xii. 7, 1, 7;
2, 10, etc. - ↑ xxx. 14;
Taittirīya Brāhmaṇa, iii. 4, 10, 1. - ↑ Av. viii. 10, 22;
Maitrāyaṇī Saṃhitā, iv. 2, 13.